Ο Φακός του Νόστου

Ο ΦΑΚΟΣ ΤΟΥ ΝΟΣΤΟΥ

Η δημόσια εκδήλωση πρόσκλησης σε Αρκάδες της ημεδαπής και μετανάστες να αναζητήσουν οπτικό υλικό σε οικογενειακά και συλλογικά αρχεία, πραγματοποιήθηκε στις 31 Αυγούστου 2023 στην πλατεία του χωριού Νεστάνη. Παράλληλα σε συνεργασία με τον Προοδευτικό Σύλλογο Νεστάνης και την Παναρκαδική Ομοσπονδία Αμερικής είχαν αποσταλεί εμαιλ με αίτημα να εντοπιστούν οπτικά υλικά. Στην εκδήλωση προβλήθηκε κινηματογραφημένο υλικό, το οποίο είχε εντοπιστεί ήδη στο πλαίσιο της Δράσης Αρκαδία, Ο Φακός του Νόστου. Κεντρική θέση στο κινηματογραφημένο υλικό είχε το αρχείο του Ιωάννη Λαγού, πρόεδρου της ΚΙΝΣΕΠ ΜΑΙΝΑΛΟΝ και πρώην προέδρου του «Συλλόγου Στεμνιτσιωτών Αθήνας ο ΥΨΟΥΣ», ο οποίος βρήκε και ανέβασε αντίγραφο μιας ταινίας τεκμηρίωσης με τίτλο «Η ΤΑΙΝΙΑ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ», διάρκειας 45 λεπτών, η οποία γυρίστηκε το 1927 και 1928 από τον οπερατέρ Εμ.Τζανετή, διακεκριμένο επαγγελματία κινηματογραφιστή της εποχής του Μεσοπολέμου. Η δράση εντόπισε στα αρχεία του Συλλόγου Στεμνιτσιωτών στην Αθήνα το πρωτότυπο υλικό σε μπομπίνες το οποίο παραχωρήθηκε από τον νυν πρόεδρο του Συλλόγου Γιώργο Μπαρούτσα και ψηφιοποιήθηκε.

Παραγωγός της ταινίας αυτής είναι ο Φιλανθρωπικός Σύλλογος Στεμνιτσιωτών, ο οποίος επέλεξε με αυτήν την παραγωγή να λάβει μέρος στους εορτασμούς του 1930 για τη συμπλήρωση της εκατονταετηρίδας από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους. Οι Φιλόπτωχοι Στεμνιτσιώτες ανέθεσαν στο Τζανετή να καταγράψει τα απομεινάρια της Επανάστασης του 1821 στην Αρκαδία, αλλά και να κινηματογραφήσει την κατάσταση της Πελοποννήσου ένα αιώνα μετά, προκειμένου να φανεί τόσο η πρόοδος που έχει συντελεστεί, όσο και οι σοβαρές ελλείψεις στις υποδομές της Πελοποννήσου. Στην ταινία παρουσιάζονται κινούμενες εικόνες από τα μεγάλα έργα της εποχής-Διώρυγα της Κορίνθου, οδοντωτός σιδηρόδρομος Διακοφτο-Καλάβρυτα, το σιδηροδρομικό δίκτυο Πελοποννήσου-Πειραιά- Αθηνών, αλλά και το εθνικό και επαρχιακό οδικό δίκτυο από χωματόδρομους. Στην ταινία καταγράφεται η ζωή σε πόλεις-Τρίπολη, Κόρινθος, Στεμνίτσα- η εικόνα της Κορίνθου μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1928, αλλά και αγροτικές εργασίες. Η ταινία ως είδος μπορεί να χαρακτηριστεί ως ντοκιμαντέρ με τεχνική αφήγησης εκείνη του βωβού κινηματογράφου: μεσότιτλοι προαναγγέλλουν τις σκηνές που ακολουθούν.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Μετά την εκδήλωση - πρόσκληση στη Νεστάνη συλλέχθηκε πλουσιότατο υλικό αρχείου από Ελληνοαμερικανούς στο Βυζικι και στη Νεστάνη.

Ο Νίκος Λιάπης, πρόεδρος του Προοδευτικού Συλλόγου Νεστάνης, αφηγήθηκε σε ένα ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, προϊόν της δράσης, πως περιήλθε στα χέρια του ένα ερασιτεχνικό φιλμ, γυρισμένο το 1936 στο χωριό του, αλλά και σε πόλεις και άλλα χωριά της Πελοποννήσου, από δυο μετανάστες συγγενείς του, Ευάγγελο Κατσιγιάννη και τον Κυριάκο Ρεβελιώτη, οι οποίοι ήρθαν για πρώτη φορά στην Αρκαδία με την ευκαιρία ενός συνεδρίου των ΑΧΕΠΑ στην Ελλάδα. Οι δύο μετανάστες συνοδευόμενοι από τις Αμερικανίδες συζύγους τους κινηματογράφησαν χωρίς ήχο και μιμήθηκαν την τεχνική του βωβού κινηματογράφου με αυτοσχέδια τρυκ: Χειρόγραφες πινακίδες από χαρτόνι, τις οποίες κρατούσαν μπροστά στο φακό οι σύζυγοι των ερασιτεχνών κινηματογραφιστών, ανήγγειλαν τις σκηνές που ακολουθούσαν.

Ολόκληρη η συλλογή φιλμ των Κατσιγιάνη-Ρεβελιώτη, όπως διασώθηκε από τον Προοδευτικό Σύλλογο Νεστάνης

Ο Χαράλαμπος Αναστόπουλος, δικηγόρος από το Βυζίκι Αρκαδίας, παρέδωσε στην ομάδα εργασίας για το Φακό του Νόστου, μια μοναδικής αξίας συλλογή ερασιτεχνικών λήψεων, τις οποίες έκανε ο γεννημένος στο Μιλγουόκι συμπατριώτης του Δημήτριος (Jimmy) Τοπιτζή. Ο μετανάστης ερασιτέχνης κινηματογραφιστής ήρθε στη γενέτειρα των γονέων του, το Βυζίκι, για πρώτη φορά το 1920, οπότε και πραγματοποίησε την πρώτη λήψη. Είχε ανατραφεί με τη νοσταλγία για το χωριό του και την αποτύπωσε στις λήψεις του. Έκτοτε και σε κάθε ταξίδι του στην Αρκαδία,( το 1922,1924,1928, 1930 και το 1947_, κινηματογραφούσε στιγμιότυπα, από τη ζωή στο Βυζίκι, αλλά και σε γειτονικά χωριά, μεταξύ των οποίων και η Δημητσάνα, όπου κατέγραψε σκηνές από τους εορτασμούς για τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους. Από τη λήψη αυτή δεν περιέκοψε μια σκηνή, όπου μια γουρούνα διασχίζει το κεντρικό δρόμο, παρεμβαλόμενη στην πομπή των επισήμων, οι οποίοι κατευθύνονταν προς τον χώρο των εορταστικώνεκδηλώσεων. Η πομπή δεν διεκόπη από την παρεμβολή του ζώου και με αυτόν τον τρόπο ο κινηματογραφιστής θέλησε να δείξει στην ομογένεια τι θεωρούνταν φυσιολογικό στη ζωή της υπαίθρου στην ορεινή Ελλάδα του 1932. Ιδιαίτερης αξίας για την κατανόηση ενός ταξιδιού από την Αμερική σε ένα ορεινό χωριό στις αρχές του 20ού αιώνα είναι η καταγραφή της μεταφοράς ταξιδιωτών εξ Αμερικής και των αποσκευών τους με μουλάρια από το Κατάκολο της Ηλείας στην ορεινή Γορτυνία. Στο Κατάκολο έφταναν με πλοίο από την Πάτρα, αφού, προηγουμένως, το υπερωκεάνειο τους είχε φέρει από τη Νέα Υόρκη στον Πειραιά.

Τις σκηνές από τη ζωή στο χωριό τις πρόβαλε σε συγκεντρώσεις της ομογένειας στο Μιλγουόκι. Παράλληλα κινηματογραφούσε στιγμιότυπα από οικογενειακές συγκεντρώσεις στην Αμερική, τις οποίες πρόβαλε στο Βυζίκι, δημιουργώντας έτσι μια κινηματογραφική γέφυρα ανάμεσα στην ομογένεια και στους χωριανούς. Οι μεν έβλεπαν συγγενείς και τοπία του χωριού τους, ενώ οι χωριανοί αναγνώριζαν τους δικούς τους ανθρώπους στην ξενιτειά, γνώριζαν τα νέα μέλη των οικογενειών τους και εξοικειώνονταν με τον τρόπο ζωής σε μια μεγάλη πόλη των ΗΠΑ. Πέραν των οικογενειακών στιγμιότυπων, ο φακός του μετανάστη ερασιτεχνη κινηματογραφιστή κατέγραψε το 1948 και σκηνή από τον εμφύλιο πόλεμο-μια εκτόξευση όλμων από το Βυζίκι με στόχο αντάρτες στα βουνά.

Προϊόντος του χρόνου ο μετανάστης κινηματογραφιστής, ο οποίος συνέχιζε να «γυρίζει» σε κάθε επίσκεψή του στην Ελλάδα, επεξέτεινε τα τοπία και τα θέματά του πέραν της Αρκαδίας. Γύρισε σκηνές από αμπελώνα σταφίδας στην Κορινθία, αλλά και μεγάλης αξίας ντοκουμέντα κινούμενης εικόνας από τη ζωή στην Αθήνα: Παιδιά να παίζουν ποδόσφαιρο σε αλάνα στο εσωτερικό της πύλης του Αδριανού, το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, πριν αποκατασταθεί και οικοδομικές εργασίες στην Αθήνα από πολυπληθές συνεργείο.

Ο Χαράλαμπος Αναστόπουλος περιέγραψε στο φακό της δράσης ποιος ήταν ο κινηματογραφιστής και πως έφτασε η συλλογή από τις λήψεις στα χέρια του.

Στη συλλογή λήψεων του Jimmy Τοπιτζή δόθηκε από τη Δράση της Arcadian Screenings ο τίτλος «Από το Milwaukee στο Βυζίκι μετ’ επιστροφής».

Η αναζήτηση φιλμ μεταξύ των Ελληνοαμερικανών και των ομογενειακών οργανώσεων έφερε στην επιφάνεια την πληροφορία ότι ο Σύλλογος Τεγεατών Σικάγο είχε αποστείλει στην Τεγέα κινηματογραφικό συνεργείο για να αποτυπώσει την ετήσια εμποροπανήγυρι της περιοχής, αλλά και σκηνές από την καθημερινή ζωή και τον εκκλησιασμό της Κυριακής σε περίπου 10 χωριά της Τεγέας. Η ταινία εμφανίσθηκε και μονταρίστηκε στην Αμερική, όπου προβλήθηκε στο Σικάγο και στη Νέα Υόρκη, αλλά και στην Ελλάδα. Στα αρχεία του Τεγεατικού Συνδέσμου στην Αθήνα εντοπίστηκε απόφαση έγκρισης δαπάνης για τον εκτελωνισμό της ταινίας στην Ελλάδα, ενδεικτική της προβολής της και εδώ. Ωστόσο, μέχρι στιγμής, ούτε στο Σικάγο ούτε στην Αθήνα εντοπίστηκε κόπια της ταινίας. Οι ομογενείς μας υπέδειξαν τη συλλογή ερασιτεχνικών φιλμ υψηλής αισθητικής του Christos George Sakellaris ενός μετανάστη στη Νέα Υόρκη από την Περίστα της Αιτωλοακαρνανίας, ο οποίος κινηματογράφησε στιγμιότυπα στην πατρίδα του, αλλά και την ομογενειακή ζωή στη Νέα Υόρκη. Ο γιός του George Christos Sakellaris έχει ψηφιοποιήσει και διασώσει τη συλλογή των ταινιών, ορισμένες μάλιστα από τις οποίες τις επιχρωμάτισε.

Κάτοικοι από το χωριό Λίμνες (πρώην Άγαλι) της Μαντινείας υπέδειξαν στην ομάδα της δράσης μια λαογραφική εκπομπή της Γερμανικής Κρατικής Tηλεόρασης ARD, το 1960, γυρισμένη τη Μεγάλη Εβδομάδα στο χωριό και σε ένα εξωκλήσι της περιοχής. Στα πλάνα της εκπομπής αποτυπώνεται η ματιά ενός Γερμανού σκηνοθέτη στα έθιμα της εβδομάδας των Παθών στην ορεινή Ελλάδα, αλλά και η σύνδεση των Αγαλιτών με την παράδοση του Αγώνα του ΄21 μέσα από κλέφτικα τραγούδια που σώζονταν από αυτοδίδακτους οργανοπαίκτες .και τραγουδιστές. Το σπηκάζ της εκπομπής, αποτέλεσμα μεθοδικής έρευνας, επιτυγχάνει να εξοικειώσει το γερμανικό κοινό με την ιδιαίτερη κουλτούρα των ελληνικών χωριών, η οποία χαρακτηρίζεται ως η τελευταία «κλειστή» κουλτούρα στην Ευρώπη, προκειμένου να ερμηνευθεί η ανθεκτικότητά της σε εξωγενείς επιρροές η και καταναγκασμούς.

Με πρωτοβουλία της ΑΜΚΕ «ΑΕΙ ΜΑΙΝΑΛΟΝ» και του επικεφαλής της Βασίλη Κουνέλη υποδείχθηκε μια συλλογή από ερασιτεχνικά έγχρωμα φιλμ γυρισμένα στη Βλαχέρνα τη δεκαετία του 1950, πιθανότατα το 1955. Ο ερασιτέχνης κινηματογραφιστής, καταγράφει ένα παραδοσιακό γάμο, με το σόι και τους φίλους του γαμπρού να διασχίζουν το χωριό τραγουδώντας και χορεύοντας, τους συγγενείς της νύφης να μεταφέρουν τα προικιά και γείτονες, άνδρες και γυναίκες, να εργάζονται στο κτίσιμο του σπιτιού. Απεικονίζονται, επίσης τα πρώτα αυτοκίνητα, που κυκλοφορούν στο χωριό, καταγράφονται σκηνές από τα υπαίθρια σφαγεία και εργασίες στον τρύγο. τα αρχεία αυτά ψηφιοποιήθηκαν και διασώθηκαν με πρωτοβουλία και εργασία του φωτογράφου από την Βλαχέρνα Κώστα Κολλιντζογιαννάκη.

Ο Σωτήρης Γκάνιος, χημικός από τις Ρίζες Τεγέας, ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση της δράσης, παρουσιάζοντας ο ίδιος δύο μικρά φιλμ, τα οποία γυρίστηκαν στο χωριό του από συγγενείς του Ελληνοαμερικανούς μετανάστες. Το πρώτο καταγράφει το αντάμωμα των απανταχού Ριζιωτών στην πλατεία των Ριζών, τον Ιούλιο του 1968, στον εορτασμό της Αγίας Μαρίνας. Στο παραδοσιακό χορό, στην πλατεία του χωριού, ο Σωτήρης Γκάνιος εντόπισε τον εαυτό του, τον θανόντα, στο μεταξύ, πατέρα του, αναγνώρισε συγχωριανούς μετοίκους στην Αττική και μετανάστες στην Αμερική. Στο δεύτερο φιλμ απεικονίζονται οι αγροτικές εργασίες συλλογής της πατάτας με τις τεχνικές και τις μεθόδους της εποχής. Στις εργασίες έπαιρναν μέρος όλα τα μέλη της οικογένειας. Και σε αυτό το φιλμ ο Σ. Γκάνιος διέκρινε τον εαυτό του και ξαδέλφια του, τα οποία είχαν έρθει από την Αμερική. Σε ένα ντοκιμαντέρ μικρού μήκους ο Σωτήρης Γκάνιος αφηγείται πως γυρίστηκαν τα δυο φιλμ και πως έφτασαν στα χέρια του.

Ένα φιλμ 16m, διάρκειας 15 λεπτών, το οποίο διασώθηκε από το Σύλλογο Στεμνιτσιωτών Αθήνας, αντίγραφο της πρωτότυπης εκπομπής της ΥΕΝΕΔ «Παλμοί» της δημοσιογράφου Αγγελικής Δαμίγου, με έτος μετάδοσης 1978, ψηφιοποιήθηκε από τη δράση «Ο Φακός του Νόστου’.

ΥΠΟ ΤΗΝ ΑΙΓΙΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ